w

Początki polskiej administracji w Gminie Jaworzyna Śląska

Pracownicy administracji Jaworzyna Ślaska 1947
Pracownicy administracji Jaworzyna Ślaska 1947

W dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 r., w Poczdamie obradowała kolejna konferencja z udziałem tak zwanej “wielkiej trójki”. Józef Stalin, Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill ustalili między innymi, że Polska, która utraciła znaczną część swego obszaru na wschodzie, otrzyma rekompensatę w postaci Ziem Odzyskanych, kosztem pokonanych Niemiec.

Zasiedlanie Ziem Odzyskanych przez ludność polską rozpoczęło się jednak przed zapadnięciem ostatecznych decyzji politycznych, na szczeblu międzynarodowym. Władze polskie były zainteresowane jak najszybszą polonizacją i zagospodarowaniem Dolnego Śląska. Już w marcu 1945 roku Rada Ministrów podęła uchwałę w sprawie podziału Ziem Odzyskanych na okręgi i powołania pełnomocników Rządu. Na szczeblach powiatów czyli obwodów byli to odpowiednio pełnomocnicy obwodowi. Dla obszaru Dolnego Śląska powołano Stefana Piaskowskiego. Pełnomocnikiem Rządu RP na obszar ziemski powiatu świdnickiego (obwód numer 16) powołany został zaś Józef Jedyński. Polska administracja już w kwietniu 1945 roku rozpoczęła przejmowanie władzy cywilnej od wojskowych komendantur radzieckich. Trzeba jednak pamiętać, że sowieci niezbyt chętnie oddawali nadzór nad wielkimi ośrodkami przemysłowymi, prowadząc rabunkową akcję wywożenia poniemieckich urządzeń produkcyjnych do ZSRR. Do lata 1945 roku trwał więc okres wielowładztwa, kiedy to o zarząd nad odzyskanymi terenami konkurowały wojskowe komendantury radzieckie, pierwsi polscy urzędnicy oraz grupy operacyjne różnych resortów, w tym Wojska Polskiego i Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.

Trudne początki

Należy podkreślić, że początki pracy nie były łatwe. Polacy zmuszeni byli do współpracy z pozostałymi w miejscowości urzędnikami niemieckimi, a jak wynika z dokumentacji, uzupełnianie stanu osobowego polskiej administracji było procesem powolnym. Pracowano na dokumentach poniemieckich, często niekompletnych, a współpraca z dawnym okupantem także nie zawsze układała się zgodnie z oczekiwaniami. Brakowało dosłownie wszystkiego, często używano druków i biurowych materiałów jeszcze sprzed wojny. Największą bolączką jednak był brak dokładnych uregulowań prawnych działania administracji.

W wyniku równoległej pracy Polaków i Niemców dochodziło czasami do zabawnych sytuacji. Poniżej fragment wykazu zatrudnionych pracowników w Zarządzie Gminy Königszelt. Pod pozycją numer 6, najprawdopodobniej niemiecki pracownik, wpisał polskie nazwisko “Szustakowski” używając niemieckich umlautów “ö” i “ä”. Wszyscy pamiętają zapewne scenę z filmu “Jak rozpętałem drugą wojnę światową”, kiedy to bohater filmu podaje niemieckiemu oficerowi swoje fikcyjne imię i nazwisko Grzegorz Brzęczyszczykiewicz.

Dane polskiego urzędnika wpisane prawdopodobnie przez niemieckiego pracownika

Urzędnicy zajmowali się na początku organizowaniem osadnictwa, zasiedlaniem nieruchomości i gospodarstw opuszczanych przez ludność niemiecką. 15 września 1945 roku otwarto w Jaworzynie Śląskiej szkołę podstawową. Według relacji, podczas tego wydarzenia obecna była cała społeczność Polaków w ilości około 50 osób. Do szkoły na początku uczęszczało zaledwie pięcioro dzieci. 6 grudnia 1945 r. uczniów było już 20, a na początku stycznia 1946 r. już 40, na koniec stycznia zaś około setki. Według danych Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych we Wrocławiu, 1 marca 1946 roku w jaworzyńskiej parowozowni zatrudnionych było już 97 osób, Polaków. W 1946 roku nastąpiły intensywne akcje wysiedleńcze ludności niemieckiej przy jednoczesnym napływie osadników polskich. Szacuje się, że pod koniec 1946 roku ludność narodowości polskiej stanowiła około 90% mieszkańców gminy Jaworzyna Śląska.

W Gminie brakowało osób wykonujących podstawowe zawody. Poszukiwano między innymi piekarzy i rzeźników. Opiekę medyczną sprawował początkowo wyłącznie felczer Jakub Kościelniak, do którego dołączył lekarz – doktor Krzysztoforski. Urzędnikom odpowiedzialnym za repatriację i osadnictwo pomagała wybitnie stacja kolejowa. Na peronach stacji prowadzone były dyżury, podczas których wręcz “wyłapywano”, spośród przepływających przez węzeł kolejowy przesiedleńców tych, którzy posiadali odpowiedni fach. Administracja prowadziła także szeroko zakrojoną polonizację. Miejscowościom i ulicom nadawano polskie nazwy. Warto zwrócić uwagę na stosowane początkowo niemieckie nazewnictwo Gminy – Königszelt. W późniejszym, lecz krótkim okresie, stosowano nazwę Jawornik Świdnicki, a ostatecznie miejscowości nadano nazwę Jaworzyna Śląska.

Polska administracja przejmowała też stopniowo od władz sowieckich zakłady produkcyjne. Latem 1945 roku, sowieckie władze przekazały polskiej administracji fabrykę porcelany wraz z zakładem produkcji narzędzi “Gedora maschinenfabrik“, nieco później przekazano gorzelnię. Węzeł kolejowy, jako ważny element strategiczny pozostawał dłużej w zarządzie wojskowym.

Pierwsi przedstawiciele administracji polskiej w Jaworzynie Śląskiej

Z archiwalnych dokumentów, ewidencji pracowników możemy dowiedzieć się, że pierwszym polskim urzędnikiem, który objął stanowisko w Zarządzie Gminy Königszelt był Michał Śmigas. Na mocy nominacji Pełnomocnika Rządu RP w Świdnicy numer 349/45 z dnia 6 lipca 1945 roku objął on stanowisko referenta działu III ds. repatriacji i osadnictwa. Do pracy w Jaworzynie Śląskiej stawił się dwa dni później. W lipcu 1945 r. Pełnomocnik Rządu RP nominował jeszcze na stanowisko woźnego Adama Żmudę (pracował do 1 VII 1946 r.). Na początku sierpnia, do pomocy w dziale ds. repatriacji przybywa Janina Wiech, która od 1 stycznia 1946 roku przeniesiona została do pracy w Starostwie Powiatowym w Świdnicy. Kolejnymi urzędnikami, którzy jeszcze w 1945 roku rozpoczęli pracę byli:

  • Marian Otko – sekretarz, od 28 sierpnia 1945 r.
  • Władysław Adamkiewicz – referent działu IV, od 19 listopada 1945 r.
  • Paulina Karpińska – pomocnik referenta działu II, od 19 listopada 1945 r. do1 listopada 1946
  • Orest Jacenków – pomocnik referenta działu II, od 25 listopada 1945 r. do 1 czerwca 1946 r.
  • Kazimierz Kossowski – zastępca sekretarza i referent działu finansowo budżetowego, od 1 grudnia 1945, do 1 kwietnia 1947 r.

Do pracy zatrudniono także kolejnego woźnego, Michała Jandzio, a na stanowisko gońca Zygmunta Niedzielskiego.

Zarząd Gminy Jaworzyna Ślaska

Pierwszym wójtem Gminy Jaworzyna Śląska został Jan Konieczny, nominowany przez Pełnomocnika Rządu RP w Świdnicy w dniu 1 maja 1946 r. Jego zastępcą został zaś Tadeusz Spychaj.

8 stycznia 1946 r. do pracy na stanowisku kancelisty przybywa Piotr Kobylecki. 22 stycznia tego samego roku przybywa do pracy nowy zastępca sekretarza, Franciszek Trzciński. W grudniu zaś na stanowisku urzędnika zostaje zatrudniony Władysław Karpiński. W 1946 roku zatrudniony zostaje także nowy woźny, Stanisław Janczyk. Pojawiają się także Marian Filipowski (referent aprowizacji), Karol Sawicki (referent ds. mieszkaniowych), Janina Jarosz (pomocnik w referacie działu IV), Regina Cieplak (pracownica fizyczna).

Rok 1947 przyniósł zmianę na stanowisku Wójta, którym został Teofil Szymczykiewicz. Powołany na stanowisko został 1 października 1947 roku przez Starostę Powiatu Świdnickiego. Wcześniej Starosta zmienił też zastępcę wójta, którym został Michał Wichiera? (nazwisko nieczytelne). W tym samym roku pracę w urzędzie rozpoczynają Wiktor Stokłosa (kancelista), Stanisław Tkaczyk (maszynista), Maria Srokówna (zastępca referenta ds. mieszkaniowych), Stanisław Orzoł (woźnica), Jan Konopelski (dróżnik). Do prac porządkowych na terenie miejscowości zatrudniono Mieczysława Mikołajczyka i Józefa Szustaka.

Pracownicy Urzędu w Jaworzynie Śląskiej, 1947 r.
W centrum siedzi Teofil Szymczykiewicz. Pierwszy od lewej stoi Stanisław Tkaczyk, Pierwsza od lewej siedzi Maria Srokówna.
Stoją od prawej: Władysław Karpiński, Piotr Kobylecki.

W kolejnych latach w jaworzyńskiej administracji pojawili się: Jadwiga Chmielewska (referent ds. ewidencji ruchu ludności), Adam Odrzygóżdż (poborca podatkowy), Alojzy Cycoń (zastępca sekretarza), Antoni Szustakowski (woźny), Stanisław Kubicki i Marek Borowiec.

Rotacja pracowników była znaczna. Niektórych zwalniano, część pracowników odchodziła na własną prośbę. Ciekawym przypadkiem był przyjęty na stanowisko kancelisty Feliks Jóźwiak, który po prawie roku pracy w urzędzie po prostu uciekł. Taką adnotację, przy jego nazwisku, pozostawił urzędnik odpowiedzialny za sprawy kadrowe.

Adnotacja o ucieczce jednego z zatrudnionych

W połowie 1949 roku, w Zarządzie Gminy Jaworzyna Śląska było 13 pracowników, wliczając w to wójta Jana Lachcika pochodzącego z Witkowa. Sekretarzem Zarządu był Władysław Moszumański. Kolejni pracownicy to: Władysław Moszumański (referat wojskowy), Henryk Szymański (referat podatkowy), Alojzy Cycoń (Rachmistrz), Janina Jarosz (kasjer), Michał Śmigas (kancelista), Maria Tkaczyk (maszynistka), Olga Giec (praktykantka), Antoni Szustakowski (woźny), Tkaczyk Stanisław (kancelista), Karol Sawicki (referat wodociągów i kanalizacji), Wiktor Stokłosa (referat kwaterunkowy). Ostatnim wójtem Gminy Jaworzyna Śląska, był Kazimierz Wolniak pełniący tę funkcję przez zaledwie kilka miesięcy.

Władze gromadzkie

Razem z formująca się administracją na szczeblu gminnym, powstawała samorządność na szczeblu gromadzkim. Wójtowi dla celów administracji gromad podlegali sołtysi, którzy byli wybierani przez ogólne zebranie mieszkańców danej wsi. Sołtysi mogli brać udział w posiedzeniach zarządu gminnego z głosem doradczym. Odbywać się mogło tak jedynie w wypadku, gdy przedmiotem obrad były sprawy dotyczące danej wsi.

Według wykazu z 14 maja 1949 r., sołtysami w dwunastu gromadach wiejskich Gminy Jaworzyna Śląska byli: Teofil Warchał, Franciszek Spuła, Józef Dyduch, Adam Kuzyk, Czesław Tomaszewski, Franciszka Wanat, Władysław Kwartnik, Julian Bodurka, Julian Lempart, Franciszek Płaza, Józef Baran i Adam Bielecki.

Wykaz pracowników Zarządu Gminnego w Jaworzynie Śląskiej, 14 V 1949 r.

Gminne Rady Narodowe w Jaworzynie Śląskiej

Rady narodowe na szczeblu lokalnym miały pełnić role nadzorcze wobec działalności Zarządów Gmin i Miast. Kontroli rad narodowych podlegały nie tylko wszystkie organy administracji, ale również przedsiębiorstwa oraz inne instytucje gospodarcze. W konsekwencji nadzór polityczno-administracyjny rad narodowych rozciągał się na całą administrację i samorząd terytorialny, a poza tym na podmioty gospodarki publicznej. Wójt razem z Zarządem Gminy był jedynie organem wykonawczym, realizującym postanowienia Rady.

Manifest PKWN z 22 lipca 1944 roku, wprowadzający Gminne Rady Narodowe.

Pierwszy, dostępny wykaz członków Gminnej Rady Narodowej w Jaworzynie Śląskiej pochodzi z 1946 roku i liczy 24 członków, mieszkańców Gminy Jaworzyna Śląska. Przewodniczącym pierwszej GRN był Władysław Szopa, pracownik kolei. W skład Rady wszedł także z urzędu ówczesny wójt, Jan Konieczny. Pozostały skład GRN to nauczyciele, rolnicy, pracownicy węzła PKP, fabryki porcelany, a także przedsiębiorcy i rzemieślnicy.

Do znaczącej zmiany składu Gminnej Rady Narodowej doszło w 1948 r. W skład jej prezydium weszli: Władysław Szopa (przewodniczący), Jan Lachcik (zastępca, ówczesny wójt), Kazimierz Wolniak, Józef Rudnik i Henryk Frąckiewicz. GRN nadal składała się z 24 członków. Większość z członków Rady należało do PPR, PPS i SL.

Pod koniec 1948 doszło do połączenia PPR i PPS w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. W wyniku czystek w szeregach tej partii, kolejne składy Gminny Rad Narodowych zdominowane zostały przez proletariat. Większość członków stanowili rolnicy i robotnicy, deklarujący swoją przynależność partyjną do PZPR, mniejszą grupę stanowili członkowie SL. Przewodniczącym GRN w Jaworzynie Śląskiej, na koniec 1948 r. był naczelnik poczty Edmund Kaczmarek. Jego zastępcą został Wolniak Kazimierz, sprawujący także funkcję I Sekretarza PZPR w Jaworzynie Śląskiej. Liczebność GRN w latach 1946-1950 wahała się od 20 do 27 członków.

Reforma 1950 r.

W marcu 1950 r. wzmocniono pozycję gminnych rad narodowych. Przejęły one kompetencje zniesionych organów samorządu terytorialnego w gminach na tyle, że same stały się terenowym organem administracji państwowej. Zarządy gmin, razem ze starostwami powiatowymi i urzędami wojewódzkimi, zostały całkowicie zlikwidowane. Władzę wykonawczą w gminach realnie przejęły prezydia Gminny Rad Narodowych, zdominowane przez działaczy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Ostatnim wójtem Jaworzyny Śląskiej był Kazimierz Wolniak (od grudnia 1949 r., do marca 1950 r.). Do 1953 roku pełnił on funkcję Przewodniczącego GRN. W 1954 został zastąpiony przez Eugeniusza Gibałę, wieloletniego Przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Jaworzynie Śląskiej.

Autor: Sylwester Bartczak

Artykuł ukazał się w ramach projektu “Dawno temu w Jaworzynie”.
Projekt realizowanego jest przez Samorządowy Ośrodek Kultury i Bibliotekę Publiczną w Jaworzynie Śląskiej

Napisane przez Sylwester Bartczak

Portal www.jaworzynka.info prowadzę od października 2010 r. w ramach prywatnej pasji do dziennikarstwa, fotografii i dostępnego wolnego czasu. Od dekady portal jest częścią historii lokalnej społeczności Gminy Jaworzyna Śląska i cieszę się, że stał się kroniką wydarzeń ostatnich lat. Mam nadzieję, że przeglądanie tej strony sprawia wszystkim osobom kochającym Gminę Jaworzyna Śląska dużo radości.

Kolarstwo Jaworzyna Śląska

Zarząd MKS Karolina wyjaśnia sytuację w klubie

Kometa Jaworzyna Śląska widok

Kometa NEOWISE nad Jaworzyną Śląską