Koncepcja i rozwój budownictwa mieszkaniowego w południowej części Königszelt (Jaworzyna Śląska) po 1925 r.

Przedwojenna Jaworzyna Śląska, czyli Königszelt w połowie lat dwudziestych ubiegłego wieku była znaczącym węzłem kolejowym na mapie Dolnego Śląska. Wieś powstała przy przystanku kolejowym, w ciągu niecałego stulecia przeobraziła się wizualnie w małe miasteczko. Architektura miejscowości absolutnie nie posiadała wiejskiego charakteru. Wysokie czynszowe kamienice, zamieszkałe przez zatrudnionych w lokalnych zakładach robotników, świadczyły nie tylko o młodym wieku Jaworzyny Śląskiej, ale także wskazywały na daleko sięgające ambicje ich budowniczych.

W latach dwudziestych XX wieku, w Königszelt, oprócz ogromnego węzła kolejowego, funkcjonowały liczne zakłady przemysłowe. Fabryka porcelany, gorzelnia, kilka kopalni żwiru, cegielnia, cementownia, odlewnia żeliwa, to tylko niektóre z nich. Rozwijały się handel, rzemiosło i usługi. Sama fabryka porcelany zatrudniała w 1925 r. 850 osób. Jednak za zwiększającą się ilością miejsc pracy nie nadążało lokalne budownictwo mieszkaniowe. Według danych dotyczących ludności, w 1910 r. Königszelt zamieszkiwało 3329 osób, a liczba ta wzrosła do 3902 osób w 1929 r. Liczba mieszkań na dzień 31 marca 1929 r. wynosiła 1077, a gospodarstw domowych 1091.

Porównując skalę zatrudnienia w lokalnych przedsiębiorstwach jasne się stało, że kluczowym elementem dla dalszego rozwoju miejscowości jest jak najszybsza budowa mieszkań. Rozwój miejscowości w oparciu o budownictwo mieszkaniowe leżał w interesie wszystkich. W budowę nowych lokali dla swoich pracowników inwestowały zakłady porcelany, spółki kolejowe. W nowe obiekty mieszkalne inwestowała także Gmina Königszelt oraz prywatni właściciele ziemscy.

Artykuł przedstawia koncepcję rozwoju południowej części przedwojennej Jaworzyny Śląskiej, a także rozwój budownictwa mieszkaniowego po 1925 r., na tym samym obszarze. Opracowano na podstawie dostępnych, wybranych dokumentacji projektowych, map z tego okresu.

Niemieckie miasteczko przyszłości według Ernsta Maya

Koniec lat dwudziestych, a następnie lata trzydzieste to okres rozwoju południowej części Jaworzyny Śląskiej. W połowie lat dwudziestych XX wieku, dolnośląskie towarzystwo budowlane Schlesische Heimstätte pochyliło się nad urbanistycznymi problemami Königszelt. Organizacja ta powstała w 1919 r. i działała na rzecz rozwoju i rozwiązywania problemów mieszkaniowych małych miasteczek i wsi. Celem organizacji było wznoszenie tanich, małych domków dla robotników i drobnych urzędników na osiedlach podmiejskich oraz budowanie na obrzeżach miast i wsi osiedli o charakterze wiejskim. Największymi zespołami budowlanymi wzniesionymi przez Schlesiche Heimstätte były: osiedle w Złotnikach pod Wrocławiem (niem. Goldschmiden), gdzie powstały 94 zagrody oraz osiedle na Piaskowej Górze koło Szczawna, z 50 zagrodami.

Głównym autorem programu urbanistycznego i architektonicznego Schlesische Heimstätte był Ernst May. Jego koncepcja niemieckiego miasta przyszłości opierała się na wizji centrum z wysoką i zwartą zabudową. Na jego peryferiach zaś miały powstać niewielkie osiedla domków jednorodzinnych dla robotników i ich rodzin, współgrające z istniejącą wcześniej zabudową i oparte o lokalne dominanty (np. kościół, wzgórze itd.). Przy powstałych na przedmieściach budynkach, projektowano tereny pod ogródki działkowe lub pracownicze, aby podkreślić socjalny aspekt budownictwa.

Niemiecka koncepcja budownictwa mieszkaniowego przełożyła się na wygląd południowej części Jaworzyny Śląskiej. Jeżeli popatrzymy na większość budynków mieszkalnych, powstałych w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku, uderzy w nas podobieństwo i prostota architektoniczna. W większości są to wielokondygnacyjne, symetryczne budynki wielorodzinne. Posiadają cokoły licowane kamieniem, a także proste, regularnie rozmieszczone otwory okienne. Kryte są wysokim, dwuspadowym dachem o połaci rozbitej lukarnami, czasami w postaci tzw. “wolich oczek”. Przy większości z nich przewidziano tereny pod ogródki. Ogromnej większości towarzyszą także różnego rodzaju zabudowania gospodarcze.

Koncepcja dla Königszelt

Począwszy od roku 1921 Schlesische Heimstätte rozpoczęła działalność na polu projektowania planów zagospodarowania i rozwoju miast śląskich. Dla Königszelt opracowano właśnie taki plan zagospodarowania przestrzennego (niem. Besiedlung [Bauzonen] Plan). Dokument ten, datowany na 20 czerwca 1925 r., przedstawia koncepcję rozwoju przedwojennej Jaworzyny Śląskiej, ale także wizualizuje aktualną sytuację urbanistyczną miejscowości i jej najbliższych okolic.

Skróty i oznaczenia użyte na dokumencie:
Kgr. – Kiesgrube, wyrobisko żwiru, kopalnia piasku
Khf. – Kirchhoff, cmentarz
Zgl. – Ziegelei, cegielnia
Bhf. – Bahnhoff, dworzec kolejowy
B.W. – Bahnwärter– dróżnik, przejazd kolejowy
Sch. – Scheune, stodoła
Was. – Wasseraufnahme, ujęcie wody
Porz. Fbr. – Porzellan Fabrik, fabryka porcelany
Spiritus Fbr. – Spiritus Fabrik, gorzelnia
Kol. Zedlitz – Kolonie Zedlitz, Kolonia Pasieczna
Busch M. – Buschmühle, młyn wodny
Burgs B. – Burgs Berg, wzgórze zamkowe (grodziszcze)
Denkmal – pomnik ku pamięci Fryderyka II

Strefy rozwoju i aktywności

Na planie zaznaczono grubą czerwoną linią nowe granice administracyjne miejscowości (niem. neuegemarkunsgrenze). Widoczny jest brak oznaczeń kolorystycznych stref opisanych w legendzie mapy. Zamiast tego opisano na dokumencie strefy zagospodarowania przeznaczone na działalność przemysłową (niem. industrie), rekreację i sport (niem. sportplatz), czy ogródki działkowe.

Nowa strefa aktywności przemysłowej miała być rozwijana we wschodniej części Königszelt. Od północy ograniczona szlakiem kolejowym prowadzącym w kierunku Świdnicy, od południa opierająca się o funkcjonujące już kopalnie żwiru (niem. kiesgrube), a od wschodu zamknięta ulicą Węglową (niem. Kohlenstrasse). W północnej części miasta, wytyczono obszar na ogródki działkowe (niem. schrebergärten).

Budownictwo mieszkaniowe w przedwojennej Jaworzynie Śląskiej do 1925 roku rozwijało się głównie w północnej części miejscowości, wokół fabryki porcelany, gorzelni, kolejowej bocznicy rozładunkowej i innych mniejszych zakładów przemysłowych. Przedstawiona koncepcja przenosiła ciężar dalszego rozwoju do południowo-wschodniej części.

Zabudowa mieszkaniowa w południowej części Königszelt skupiona była głównie przy ulicy Bahnhoffstrasse (dzisiejsza ulica 1 Maja). Składała się głównie z kilkukondygnacyjnych, wielorodzinnych domów, w których zamieszkiwali pracownicy kolei razem ze swoimi rodzinami. W sąsiedztwie domów mieszkalnych powstawały budynki gospodarcze do hodowli inwentarza żywego, a przy nich z kolei liczne ogródki. Przy tej głównej ulicy znajdowały się także hotele, poczta ze stajniami oraz przede wszystkim budynek nowego dworca kolejowego, oddany do użytku w latach dwudziestych. Gęstość zabudowy i stopień wykorzystania terenu przez dawnych mieszkańców Königszelt doskonale obrazuje poniższa widokówka z lat trzydziestych XX wieku.

Według zaproponowanej koncepcji, nowa zabudowa mieszkaniowa miała powstać przy sieci prostopadłych do siebie ulic. Centralną osią tej urbanistycznej konstrukcji miała być szeroka, dwujezdniowa ulica z zielenią pośrodku, przebiegająca równolegle do ówczesnych ulic Bahnhoffstrasse i Paul Keller Strasse. Miała pełnić nie tylko rolę komunikacyjną, ale także reprezentacyjną. Na jej południowym końcu zaplanowano strefę aktywności sportowej (niem. sportplatz), czyli najprawdopodobniej miejski stadion. Przed wejściem zaprojektowano okazały plac z podjazdem na planie prostokąta, ze skwerem w centrum. Zapewne to właśnie ten element wraz z wejściem na teren sportowy miał być dominantą okolicznej zabudowy.

Siedlung – osiedle kolejowych domów wielorodzinnych

Włodarze Königszelt, właściciele ziemscy oraz inwestorzy budowlani w późniejszych latach brali częściowo pod uwagę zaprezentowaną koncepcję. Zaczęto jednak optymalizować plan z 1925 r., eliminując z niego niektóre elementy. O takim podejściu świadczy kolejny projekt, tym razem z 1929 roku, a dotyczący rozbudowy osiedla kolejowych domów wielorodzinnych.

Inwestorem w tym przypadku była Spółdzielnia Mieszkaniowa Kolei Niemieckich, okręg Wrocław (niem. Gemeinnützige Siedlungsgesellschaft für den Reichsbahn Direktionsbezirk Breslau). Deutsche Reichsbahn Gesselschaft (ówczesna spółka Koleje Niemieckie) wybudowała pomiędzy ulicami Paul Keller Strasse (dzisiejsza ul. T. Kościuszki), Siedlungstrasse (później General Litzmann Strasse, obecna ul. Jana Pawła II) osiedle jednolitych architektonicznie domów wielorodzinnych. Pracownicy węzła kolejowego wraz z rodzinami mieli zasiedlić docelowo czternaście wielorodzinnych domów wraz z towarzyszącymi im zabudowaniami gospodarczymi. Do wybuchu II Wojny Światowej niemieckie koleje wybudowały w rejonie wspomnianych wyżej ulic dziewięć obiektów mieszkalnych.

Plan z 1929 roku przewidywał rozbudowę istniejącego osiedla o kolejne nieruchomości. Zaznaczono na nim istniejące już budynki (kolor szary), a także mający dopiero powstać Neubahn 4-familie Doppelwohnhaus (kolor czerwony). Dzisiaj obiekt ten znajduje się pod adresem Ekerta 1-1a. W późniejszych latach dokończono jeszcze budowę domu mieszkalnego pod adresem Ekerta 3-3a. Pozostałe planowane nieruchomości, zaznaczone przerywaną czerwoną linią nigdy nie powstały. Podobny los spotkał ciągi komunikacyjne. Jedynie część ulicy Ekerta (na planie niem. projektierte Strasse) od strony ulicy Jana Pawła II ma ten sam przebieg, co dziś. W latach późniejszych zrezygnowano nie tylko z budowy kolejnych domów mieszkalnych, ale także z ulicy mającej przebiegać bezpośrednio za budynkami pod adresami T. Kościuszki, 26,28,32,34. Całkowicie porzucono także pomysł budowy reprezentacyjnej, dwujezdniowej ulicy, która miała być osią południowej części miasta.

Ambitne plany, twarda rzeczywistość

Analizując dzisiejszy wygląd Jaworzyny Śląskiej, można stwierdzić, że rzeczywistość odnajduje swoje częściowe pokrycie w dawnej urbanistycznej koncepcji. Położenie dzisiejszych ulic Tadeusza Kościuszki, Jana Pawła II oraz Pocztowej znajduje swoje odzwierciedlenie w dokumencie z 1925 roku. Pozostała część Jaworzyny Śląskiej, w tym osiedle w obrębie dzisiejszych ulic L. Ekerta, T. Kościuszki i Jana Pawła II odbiega już nieco od dawnej koncepcji. Przedwojenne osiedle domków jednorodzinnych, położone przy ulicy R. Traugutta nawiązuje jedynie kierunkiem ulicy do pomysłu Towarzystwa Schlesische Heimstätte. Żadnego natomiast odzwierciedlenia w rzeczywistości nie znajdują dzisiaj planowane tereny służące rekreacji i sportowi, na planie oznaczone napisem sportplatz, czy część infrastruktury drogowej w postaci zatoczek i podjazdów.

W kolejnych latach planem z 1925 r. kierowano się już tylko symbolicznie. Potwierdzeniem tego faktu może być projekt kanalizacji burzowej dla Königszelt pochodzący z 1935 roku (niem. „Entwurf zur Entwässerung einiger Straßen in Königszelt”). W dokumencie nadal widać ogólny zarys rozwoju urbanistycznego, przyjęty w latach dwudziestych. Nie planowano już jednak w jego obrębie inwestycji w kanalizację.

Odejście od wcześniej przyjętych kierunków rozwoju budownictwa mieszkaniowego w południowej części miasta mogło mieć wiele przyczyn. Jedną z nich na pewno były zmiany polityczne. W 1930 roku wieloletni Burmistrz Königszelt, Max Härtel, został zastąpiony na tym stanowisku przez należącego do SPD Paula Fiege. Ten zaś już w 1933 roku, po oskarżeniach o malwersację publicznych pieniędzy, został skazany na 4 miesiące więzienia i tym samym zmuszony do oddania urzędu. Nowym Burmistrzem został Paul Gloger – członek NSDAP. Kolejnymi Burmistrzami byli także członkowie nazistowskiej organizacji: Paul Vilhauer (1937-1938), a po nim Ernst Wolf. Można jedynie domyślać się, że każdy z kolejnych włodarzy Gminy miał swoją wizję rozwoju miejscowości.

Nie bez znaczenia okazały się też czynniki majątkowe. Właścicielami działek, na których według planu miała rozwijać się przedwojenna Jaworzyna Śląska byli Gemeinde Königszelt (Gmina), Deutsche Reichsbahn Gesselschaft (Koleje Niemieckie), Porzellan Fabrik Königszelt (Fabryka porcelany) oraz wielu prywatnych właścicieli. Największa niejednorodność dotyczyła obszaru ulicy Kościuszki (niem. Paul Keller Strasse) od skrzyżowania z ulicą Świdnicką (niem. Schweidnitzer Strasse) do skrzyżowania z ulicą Jana Pawła II (niem. General Litzmann-Strase). Niejednorodność pod kątem własności gruntów doskonale widać na fragmencie mapy z 1942 r.

Najprawdopodobniej jednak najsilniejszy wpływ na zmiany w planowanym wcześniej rozwoju Königszelt była depresja gospodarcza przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Lokalne zakłady borykały się z ogromnymi problemami finansowymi. W 1929 roku Zakłady Porcelany zwolniły 100 pracowników. Rozważano nawet całkowite wstrzymanie produkcji, do czego jednak ostatecznie nie doszło. Środki finansowe na inwestycje budowlane wstrzymano całkowicie, bądź zaczęto wydawać je w bardziej ograniczonym zakresie. Po dojściu zaś do władzy A. Hitlera, duże inwestycje budowlane zaczęły być realizowane głównie przez państwowe spółki i organizacje związane z NSDAP. Budownictwo miało służyć propagandowym celom partii.

Osiedle NSDAP w Königszelt

Jedną z ostatnich i największych przedwojennych inwestycji w budownictwo mieszkaniowe, w południowej części Jaworzyny Śląskiej, było osiedle domków jednorodzinnych przy ulicy Hindenburgstrasse (dzisiejsza ulica R. Traugutta). Ulica otrzymała nazwę ku czci zmarłego prezydenta Republiki Weimarskiej i III Rzeszy Niemieckiej, Paula von Hindenburga (1847-1934). Inwestycja ta rozpoczęta w 1936 roku powstała w iście ekspresowym tempie, ponieważ pierwsi lokatorzy wprowadzili się do swoich domostw już w kolejnym roku. Czternaście domków jednorodzinnych zostało zaprojektowane przez biuro architektoniczne Willi Pätzold’a z Wałbrzycha (dzisiejsze numery od 4 do 17). Budowę finansowała organizacja pomocnicza nazistowskiej NSDAP, N.S. Kriegsopferversorgung GMBH, z siedzibą w Berlinie.

W osiedlu domków lokowano zasłużonych weteranów wojennych, robotników oraz pracowników obywatelstwa niemieckiego, politycznie godnych zaufania i rasowo “wartościowych”. Mieszkańcy domków otrzymali nie tylko nieruchomości. Nowym właścicielom przekazano inwentarz hodowlany: drób, trzodę chlewną oraz krzewy i drzewa owocowe do obsadzenia na nowych posesjach.

Domki, które znajdują się na ulicy Romualda Traugutta pod numerami 1,2 oraz 3 powstały w tym samym okresie jako prywatne inwestycje. Zamieszkali w nich miedzy innymi ówczesny Skarbnik Gminy Königszelt, oraz maszyniści (niem. Lokomotivführer) zatrudnieni na kolei.

Budowę domu pod numerem 1 realizował przedwojenny jaworzyński przedsiębiorca budowlany, Ludwig Klawuhn. Mistrz murarski oraz właściciel tartaku, wytwarzającego drewniane materiały konstrukcyjne dla budownictwa. Firma Klawuhn’a zdominowała lokalne budownictwo jednorodzinne. Ogromna część jaworzyńskiej zabudowy jednorodzinnej z lat trzydziestych XX wieku była wznoszona właśnie przez jego przedsiębiorstwo. Największą konkurencją Klawuhn’a była firma budowlana Hirsch & Wolf Baugeschaft z pobliskich Łażan. Obie firmy realizowały budowy jednorodzinnych obiektów mieszkalnych, ale też wykonywały przebudowy i modernizacje istniejących lokali.

Budynki, które nie zdążyły powstać

Plany budownictwa mieszkaniowego w południowej części miasta straciły straciły rację bytu wraz z wybuchem II Wojny Światowej. Wiele inwestycji pozostało jedynie w sferze projektów. Przykładem takiego budynku jest wielorodzinny budynek mieszkalny, który miał powstać przy ulicy General Litzmann Strasse (dzisiejsza ulica Jana Pawła II). Dwupiętrowy kompleks mieszkalny, z wysokim parterem i poddaszem, miał rozciągać się od skrzyżowania z ulicą 1 Maja, niemal do skrzyżowania z ulicą T. Kościuszki. Wybudowany miał zostać w miejscu, gdzie znajduje się obecnie kompleks pawilonów handlowych i prywatna przychodnia.

• 

• 

Budynek ten zaprojektowany przez biuro architektoniczne Willi Pätzold’a z Wałbrzycha miały zasiedlić aż 42 rodziny. Zabezpieczono finansowanie inwestycji i uzyskano zgodę na budowę. I na tym, wraz z wybuchem II Wojny Światowej, zakończyła się historia budynku. Podobnie zakończyła całkowicie rację bytu koncepcja rozwoju Königszelt, przygotowana przez Towarzystwo Schlesische Heimstätte.

Opracowano na podstawie:

1. E. Waligóra, “Ludność Königszelt w latach 1929-1939“
2. B. Ludwig, “Najmniejsze osiedla projektu Ernsta Maya. Jak stworzyć kameralny zespół mieszkaniowy“, [w:] Architectus, 2013
3. B. Ludwig “Ochrona wartości krajobrazowych w projektach osiedli autorstwa spółki “Schlesiche Heim” pod kierunkiem Ernsta Maya na Dolnym ŚLąsku“, KAiU 2/2011, 2011
4. J. Nowosielska-Sobel, “Wystawa osadnictwo i urbanistyka na Śląsku w 1926 roku”, [w.] Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 2009 2–3, Wrocław 2009
5. M. Urbaniak, “Powstanie i rozwój Jaworzyny Śląskiej (Königszelt). Przyczynek do przebiegu procesów modernizacyjnych na Śląsku w latach 1848–1939“, [w:] „Roczniki dziejów społecznych i gospodarczych” Tom LXVII, rok 2007, str. 7-43
6. Lage und höhenplan vor dem zu bebauung vorgesehen gelände Königszelt, 1942 r.
7. Besiedlung [Bauzonen] Plan Königszelt, Schlesische Heimstätte, 1925 r.
8. Dokumentacja projektowa „Entwurf zur Entwässerung einiger Straßen in Königszelt”, 1935 r.
9. Projekt osiedla Gemeinnützige Siedlungsgesellschaft für den Reichsbahn Direktionsbezirk Breslau, 1929 r.
10. Dokumentacja projektowa osiedla przy Hindenburgstrasse, Kriegersiedlung der N.S. Kriegsopferversorgung GMBH, 1936 r.
11. Dokumentacja projektowa budynku, Einfamilienhaus, Hindenburgstrasse 1, Königszelt, 1937 r.
12. Dokumentacja projektowa budynku [w:], “Budynek, który nigdy nie powstał“, https://jaworzynka.info/historia/budynek-ktory-nigdy-nie-powstal, 1938 r.

autor: Sylwester Bartczak